Tα τέσσερα μέρη του νου, σύμφωνα με τη φιλοσοφία της γιόγκα

Στο απέραντο τοπίο της αρχαίας ινδικής φιλοσοφίας, η γιόγκα ξεχωρίζει ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα για την κατανόηση της ανθρώπινης εμπειρίας. Κεντρική θέση στη φιλοσοφία της γιόγκα είναι η έννοια του νου, η οποία θεωρείται πολύπλευρη και πολύπλοκη.

Σύμφωνα με τη γιόγκα, ο νους αποτελείται από τέσσερα διακριτά μέρη, το καθένα με τις δικές του λειτουργίες και χαρακτηριστικά. Σε αυτό το άρθρο, εμβαθύνουμε σε αυτά τα τέσσερα μέρη του νου, διερευνώντας τη φύση και τη σημασία τους στην επιδίωξη της αυτογνωσίας και της πνευματικής ανάπτυξης.

Τι είναι ο νους σύμφωνα με τη γιόγκα;

Ο σοφός Patanjali ορίζει τη γιόγκα ως μια πρακτική ηρέμησης του μυαλού και των διακυμάνσεων που δημιουργούνται από αυτό. Αυτό σημαίνει ότι η γιόγκα δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς κατανόηση, διάκριση και συντονισμό του νου.

Στη γιόγκα, o νους δεν θεωρείται συνώνυμος με τον εγκέφαλο που έχει ένα συγκεκριμένο χώρο στο φυσικό σώμα και ελέγχει τις λογικές λειτουργίες. Η γιόγκικη έννοια του νου συνδυάζει όλη τη συνειδητή και ασυνείδητη δραστηριότητα ενός ατόμου. Περιλαμβάνει τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις αναμνήσεις, τις πεποιθήσεις μας ακόμα και το Εγώ που μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την ύπαρξή μας. Ο Patanjali τόνισε την ύψιστη σημασία του νου, γι' αυτό έχει αναλύσει τους τρόπους πειθαρχίας του (yamas και niyamas), πριν ακόμη εξηγήσει τις σωματικές στάσεις (asana), τις ασκήσεις αναπνοής (pranayama) και το διαλογισμό (dhyana).

Οι περισσότερες δυτικές θεωρίες βλέπουν το μυαλό ως μια ενιαία μονάδα. Αλλά στη γιόγκικη φιλοσοφία κατηγοριοποιούνται σε τέσσερα μέρη -Manas, Buddhi, Chitta και Ahamkara- που πρέπει να αξιοποιηθούν μέσω της πρακτικής της γιόγκα. Τα τέσσερα μέρη του νου λειτουργούν σε συντονισμό μεταξύ τους ώστε να μπορέσουμε να βιώσουμε την ανθρώπινη εμπειρία. Παρομοιάζονται σαν τις ακτίνες ενός τροχού. Ο τροχός περιστρέφεται για να μας δώσει εντυπώσεις για την πραγματικότητα, ενώ ο πυρήνας παραμένει ακίνητος. Αυτή είναι η ιδανική συνθήκη της γιόγκα, ένας αδιάσπαστος, ακίνητος πυρήνας!

Manas (ο αισθητηριακός νους):

Το πρώτο μέρος του νου σύμφωνα με τη φιλοσοφία της γιόγκα ονομάζεται Manas, που συχνά αναφέρεται ως ο αισθητηριακός νους. Το Manas είναι υπεύθυνο για την επεξεργασία των αισθητηριακών πληροφοριών από τον εξωτερικό κόσμο. Συλλέγει δεδομένα από τις πέντε αισθήσεις (karmendriyas) -όραση, ακοή, αφή, γεύση και όσφρηση- και τα παρουσιάζει στις ανώτερες ικανότητες του νου για περαιτέρω επεξεργασία. Η λειτουργία του είναι να κατανοεί και να αποφασίζει ποιες από τις αισθητηριακές πληροφορίες είναι σημαντικές και απαραίτητες για να περάσουν στο εσωτερικό σύστημα.

Στην καθημερινή ζωή, το Manas ασχολείται συνεχώς με την αντίληψη και την ερμηνεία των ερεθισμάτων γύρω μας. Αποτελεί τη βάση των εμπειριών μας και επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις μας. Ωστόσο, η γιόγκα μας διδάσκει ότι το Manas από μόνο του δεν αρκεί για την κατανόηση της πραγματικότητας. Τείνει να θολώνεται από αισθητηριακές εντυπώσεις και μπορεί να οδηγήσει σε παραμορφώσεις στην αντίληψη (viparyaya).

Για να καλλιεργήσουν τη διαύγεια και τη διάκριση, οι ασκούμενοι της γιόγκα επιδιώκουν να βελτιώσουν τη λειτουργία του Manas μέσω πρακτικών όπως η επίγνωση (mindfulness) και η αισθητηριακή απόσυρση (pratyahara). Μαθαίνοντας να παρατηρούν τις αισθητηριακές εισροές χωρίς να προσκολλώνται υπερβολικά ή να αντιδρούν, τα άτομα μπορούν να αναπτύξουν καλύτερο έλεγχο του νου τους και να ενισχύσουν την ικανότητά τους να αντιλαμβάνονται την αλήθεια πέρα από επιφανειακές εμφανίσεις.

Ωστόσο, το Manas δεν έχει εξουσία να λάβει την τελική απόφαση, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στους μηχανισμούς του Buddhi.

Buddhi (η διάνοια):

Το δεύτερο μέρος του νου στη φιλοσοφία της γιόγκα είναι το Buddhi, που συχνά μεταφράζεται ως η διάνοια ή η διακριτική ικανότητα. Το Buddhi είναι υπεύθυνο για τις διακρίσεις, την κρίση και τη λήψη αποφάσεων. Σε αντίθεση με το Manas, που λειτουργεί στο επίπεδο της αισθητηριακής αντίληψης, το Buddhi λειτουργεί σε υψηλότερο γνωστικό επίπεδο, αναλύοντας πληροφορίες και εξάγοντας συμπεράσματα με βάση τη λογική και τη διαίσθηση.

Το Buddhi μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τον κόσμο και να πλοηγηθούμε σε περίπλοκες καταστάσεις με σοφία και σαφήνεια. Μας βοηθά να διακρίνουμε το σωστό και το λάθος, την αλήθεια και το ψέμα και μας καθοδηγεί να κάνουμε επιλογές που ευθυγραμμίζονται με τις αξίες και τις φιλοδοξίες μας. Μέσω της καλλιέργειας του Buddhi, τα άτομα μπορούν να αναπτύξουν δεξιότητες κριτικής σκέψης και να καλλιεργήσουν την εσωτερική διάκριση, βασικές ιδιότητες στο μονοπάτι της αυτοπραγμάτωσης.

Οι πρακτικές της γιόγκα όπως ο διαλογισμός και η αυτοδιερεύνηση είναι καθοριστικές για την όξυνση της νόησης και την υπέρβαση περιορισμένων προοπτικών. Καταπραΰνοντας τις διακυμάνσεις του νου και συντονίζοντας την ανώτερη σοφία μέσα τους, οι ασκούμενοι μπορούν να έχουν πρόσβαση σε βαθύτερες γνώσεις και να αξιοποιήσουν την έμφυτη νοημοσύνη του Buddhi.

Ahamkara (το Εγώ):

Το τρίτο μέρος του νου σύμφωνα με τη φιλοσοφία της γιόγκα είναι το Ahamkara, που συχνά μεταφράζεται ως το «Εγώ» ή η αίσθηση της ατομικής ταυτότητας. Το Ahamkara είναι η πτυχή του μυαλού που γεννά την αίσθηση του Εγώ και προωθεί τη διάκριση μεταξύ του εαυτού μας και του άλλου. Χαρακτηρίζεται από προσκόλληση σε προσωπικές επιθυμίες, προτιμήσεις και ταυτότητες.

Ενώ το Ahamkara διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση της αίσθησης του εαυτού μας και στην παρακίνηση της δράσης μας, τείνει επίσης να δημιουργεί διχασμό και διαχωρισμό, οδηγώντας σε βάσανα και συγκρούσεις. Σύμφωνα με τη γιόγκα, το Εγώ είναι η πηγή της άγνοιας (avidya), η οποία καλύπτει την αληθινή μας φύση και διαιωνίζει τον κύκλο της γέννησης και του θανάτου (samsara).

Για να ξεπεραστούν οι περιορισμοί του Εγώ, η γιόγκα υποστηρίζει πρακτικές που προάγουν την αυτογνωσία και την υπέρβαση του Εγώ. Μέσω πρακτικών όπως η αυτοδιερεύνηση, η ανιδιοτελής υπηρεσία (karma yoga) και η παράδοση σε μια ανώτερη δύναμη (Ishvara Pranidhana), τα άτομα μπορούν να μειώσουν τη επιρροή του Εγώ και να βιώσουν μια βαθύτερη αίσθηση σύνδεσης με το σύμπαν.

Chitta (ο υποσυνείδητος νους):

Το τέταρτο και τελευταίο μέρος του νου στη φιλοσοφία της γιόγκα είναι το Chitta, που συχνά μεταφράζεται ως ο υποσυνείδητο νους. Το Chitta είναι η δεξαμενή αναμνήσεων, εντυπώσεων και υποσυνείδητων μοτίβων που διαμορφώνουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές μας. Αποθηκεύει τις σωρευτικές εμπειρίες προηγούμενων ζωών και επηρεάζει τις παρούσες μας ενέργειες με βαθύτατους τρόπους.

Το Chitta λειτουργεί κάτω από την επιφάνεια της συνειδητής επίγνωσης, επηρεάζοντας τις αντιλήψεις και τις απαντήσεις μας χωρίς τη ρητή γνώση μας. Είναι η έδρα της βαθιάς προετοιμασίας και των συνηθισμένων τάσεων, τόσο θετικών όσο και αρνητικών. Με την πρόσβαση και τη μετατροπή του περιεχομένου του Chitta, τα άτομα μπορούν να απελευθερώσουν ασυνείδητα μοτίβα και να καλλιεργήσουν μεγαλύτερη ελευθερία και εσωτερική γαλήνη.

Η γιόγκα προσφέρει διάφορες τεχνικές για την εργασία με το Chitta, συμπεριλαμβανομένου του διαλογισμού (dhyana), της οπτικοποίησης (visualization) και της επανάληψης μάντρας (japa mantra). Αυτές οι πρακτικές βοηθούν στον εξαγνισμό του νου, στη διάλυση των νοητικών εντυπώσεων (samskaras) και στην αφύπνιση ανώτερων καταστάσεων συνείδησης. Μέσω της συστηματικής πρακτικής και της αυτοδιερεύνησης, τα άτομα μπορούν σταδιακά να ξεπεράσουν τους περιορισμούς του Chitta και να συνειδητοποιήσουν την πραγματική τους φύση ως καθαρή επίγνωση.

Η αλληλεπίδραση μεταξύ των Manas, Buddhi, Ahamkara και Chitta

Η ανισορροπία στα τέσσερα μέρη του μυαλού είναι η κύρια αιτία για έναν διαταραγμένο και ανήσυχο νου. Το Manas είναι ο ελεγκτής των οργάνων αίσθησης και δράσης (indriyas). Αλλά αν παραπλανηθεί από τις εντυπώσεις του Chitta, τείνει να παραδοθεί στις επιθυμίες και τα πάθη. Το Manas μπορεί να ελέγξει τις επιθυμίες μόνο εάν τα Chitta, Ahamkara και Buddhi συμπεριφέρονται σωστά.

Η λειτουργία του Chitta καθοδηγείται από εγωιστικές σκέψεις που παράγονται από το Ahamkara. Δεν είναι σε θέση να εκτελέσει με υγιή τρόπο εάν η μνήμη αναδεικνύει μόνο τις θλιβερές και οδυνηρές σκέψεις της ταυτότητας ενός ατόμου. Η σχέση μεταξύ του Ahamkara και των αναμνήσεων του Chitta είναι η κύρια αιτία ψυχικών προβλημάτων. Οι αναμνήσεις που είναι αποθηκευμένες στο Chitta επηρεάζονται από το Εγώ του Ahamkara και παλεύουν για την προσοχή του Buddhi. Εάν το Buddhi δεν λειτουργεί λογικά, αυτές οι εντυπώσεις οδηγούν το Manas να κάνει ενέργειες που δεν είναι υγιείς για το άτομο.

Μόνο το Buddhi μπορεί να διακρίνει το σωστό και το λάθος και να δώσει εντολή στα άλλα τρία μέρη να πάρουν τις σωστές αποφάσεις. Μπορεί να καταλάβει την ψεύτικη ταυτότητα που κρατά το Ahamkara και να το πείσει να την εγκαταλείψει. Όταν το Ahamkara παραδίδει το Εγώ, το Chitta επιδεικνύει τις θετικές λανθάνουσες εντυπώσεις του νου. Και όταν το Chitta εξαγνιστεί, το Manas δεν είναι πια η λεία των επιθυμιών του.

Η ψευδής ταύτιση του εαυτού μας με το σώμα, το μυαλό, τα επιτεύγματα, τις απολαύσεις κρατά το Buddhi θολωμένο. Και μέχρι να ξεθολώσει το Buddhi δεν μπορεί να παράγει υγιή αποτελέσματα. Η συστηματική πρακτική των ασκήσεων αναπνοής (pranayama) και του διαλογισμού (dhyana) βοηθούν να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε μόνο οι απολαύσεις, τα επιτεύγματα, οι επιθυμίες, ο πόνος και τα βάσανά μας. Μας οδηγεί στον δρόμο προς τη σωστή αναγνώριση της αληθινής μας φύσης.

Η αποκάλυψη του Buddhi είναι η πιο σημαντική άσκηση, καθώς αυτό παίζει βασικό ρόλο στην ορθή λειτουργία όλων των άλλων μερών. Στην παρουσία σαφών και λογικών αποφάσεων του Buddhi, το Ahamkara αποκαθηλώνεται, το Chitta γεμίζει με καλοσύνη και το Manas ενεργεί με ευεργετικό τρόπο προάγοντας την ειρήνη στη ζωή του ατόμου.

Ο σκοπός της εξισορρόπησης των τεσσάρων μερών του νου είναι να οδηγήσει σε μια πιο ειρηνική και παραγωγική ζωή. Ωστόσο η γιόγκα συνιστά πνευματικές πρακτικές, αναπνευστικές ασκήσεις και πειθαρχεία όχι μόνο για να εκπαιδεύσουμε το νου, αλλά στοχεύει στην υπέρβαση του νου. Βοηθάει τον ασκούμενο να θυμάται ότι οι εντυπώσεις που προκαλούνται από το νου δεν είναι πραγματικές και η αλήθεια είναι ευρύτερη από αυτή που μπορούμε να αντιληφθούμε. Μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι η θεμελιώδης πτυχή της ύπαρξής μας είναι η Υπέρτατη Πραγματικότητα και όχι οι ιστορίες που χρωματίζονται από το μυαλό. Αυτός ο αποχρωματισμός των ιστοριών του μυαλού λαμβάνει χώρα όταν ένα άτομο κάνει γιόγκα συστηματικά και με ζήλο (abhyasa).                 

Συμπερασματικά, η φιλοσοφία της γιόγκα προσφέρει μια βαθιά κατανόηση του ανθρώπινου νου, οριοθετώντας τα τέσσερα διακριτά μέρη του - Manas, Buddhi, Ahamkara και Chitta. Εξερευνώντας και κατακτώντας αυτές τις πτυχές του νου, οι ασκούμενοι μπορούν να καλλιεργήσουν μεγαλύτερη αυτογνωσία, σοφία και εσωτερική γαλήνη. Μέσω της αφοσιωμένης πρακτικής και της πνευματικής έρευνας, μπορεί κανείς να ξεπεράσει τους περιορισμούς του νου και να συνειδητοποιήσει την απόλυτη αλήθεια της ύπαρξης.