Το οκτασκελές μονοπάτι της γιόγκα του Patanjali

Στην πραγματεία για τη raja yoga, στα Yoga Sutras, ο σοφός Patanjali κωδικοποίησε το πρώτο οριστικό, ενωμένο και ολοκληρωμένο σύστημα γιόγκα. Ονομάζεται και το οκταμελές μονοπάτι της γιόγκα, ashtanga yoga, γιατί αποτελείται από οκτώ σκέλη (η σανσκριτική λέξη ‘ashta’ σημαίνει οκτώ και ‘anga’ σημαίνει σκέλος).

Αυτά τα οκτώ σκέλη βασικά λειτουργούν ως κατευθυντήριες γραμμές προς μια σημαντική και με νόημα ζωή. Χρησιμεύουν ως συνταγή για την ηθική και δεοντολογική συμπεριφορά και την αυτοπειθαρχία, κατευθύνονται προς την υγεία του ατόμου, και επισημαίνουν τις πνευματικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης.

1. YAMA - Περιορισμοί, ηθικοί κανόνες

2. NIYAMA - Θετικά καθήκοντα ή πνευματικές αρχές

3. ASANA – Στάσεις του σώματος

4. PRANAYAMA - Τεχνικές αναπνοής

5. PRATYAHARA - Απόσυρση από τις αισθήσεις

6. DHARANA - Εστιασμένη συγκέντρωση

7. DHYANA - Διαλογιστική απορρόφηση ή διαλογισμός

8. SAMADHI - Ευδαιμονία ή φώτιση, αναγνωρίζοντας με αγνή συνείδηση

Μέσω των πρακτικών των δύο πρώτων σκελών, yama και niyama, οι ενέργειες των οργάνων της δράσης και των αισθήσεων της αντίληψης οδηγούνται προς τη σωστή κατεύθυνση. Tο τρίτο σκέλος, οι στάσεις του σώματος, asana, οδηγούν στην ισορροπία, στην ηρέμηση του μυαλού και στην δύναμη να ενσωματώνει κανείς την νοημοσύνη. Μέσω των γιόγκικων στάσεων, πλησιάζουμε το σώμα μας και διακρίνουμε τη διαφορά μεταξύ κίνησης και δράσης. Η κίνηση διεγείρει το μυαλό, ενώ η δράση το απορροφάει. Στο τέταρτο σκέλος, pranayama, επιτυγχάνεται ο έλεγχος του σώματος και της ενέργειας μέσω των ασκήσεων ελέγχου της αναπνοής. Το επόμενο σκέλος, pratyahara, επιδιώκει τον έλεγχο των αισθήσεων και του μυαλού. Τα τρία τελευταία σκέλη είναι αλληλοσυνδεδεμένα και συρρέουν το ένα μέσα στο άλλο. Στη φιλοσοφία της γιόγκα, η σύνδεση των τριών τελευταίων σκελών του οκταμελούς μονοπατιού ονομάζεται samyama. Ο Patanjali ξεκινάει τη samyama με τη συγκέντρωση, dharana, επισημαίνοντας μερικά σημεία εντός και εκτός σώματος όπου μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον ασκούμενο για συγκέντρωση και ενατένιση. Όταν το στάδιο της συγκέντρωσης τελειοποιηθεί, ο ασκούμενος εισέρχεται σε μια διαλογιστική κατάσταση, dhyana. Όταν αυτός που κάνει το διαλογισμό και το αντικείμενο πάνω στο οποίο διαλογίζεται γίνουν ένα, τότε επέρχεται η πνευματική φώτιση, samadhi και ολοκληρώνεται ο σκοπός της γιόγκα. Γιόγκα σημαίνει σύνδεση, ένωση με τον αληθινό Ανώτερο Εαυτό μας ή atman, την πεμπτουσία της ύπαρξης του κάθε ατόμου ή με πιο απλά λόγια, την ψυχή.

1. YAMA

Το πρώτο σκέλος, yama, ασχολείται με τα ηθικά πρότυπα και την ακεραιότητα του ατόμου, εστιάζοντας στη συμπεριφορά μας και στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε στη ζωή.

Τα πέντε yama είναι:

1. Ahimsa: μη βία (λεκτική, σωματική, διανοητική)

2. Satya: ειλικρίνεια

3. Asteya: μη κλοπή

4. Brahmacharya: εγκράτεια

5. Aparigraha: μη απληστία

Η χρήση μη βίας, λεκτικής, σωματικής και διανοητικής, το να είναι ειλικρινής, τίμιος και έμπιστος, να μην καταχράται τον πλούτο ή την περιουσία των συνανθρώπων του, να είναι κανείς αγνός και να μην επιθυμεί τα υπάρχοντα των άλλων, είναι όλα εφαρμογές των yama και είναι απαραίτητο να τηρηθούν και να εφαρμοστούν ατομικά και συλλογικά, ανεξαρτήτως ηλικίας, χρόνου, τόπου, συνθηκών ή σταδιοδρομίας.

Σύμφωνα με το βιβλίο Light on Yoga Sutras, ο K.B.S. Iyengar λέει, “Ενσωματώνοντας τη μη βία, ahimsa, στην καθημερινή μας ζωή, όλα τα όντα γύρω μας εγκαταλείπουν την εχθρική συμπεριφορά τους. Με την εφαρμογή της ειλικρίνειας, satya, οι λέξεις καρποφορούν προς τη δράση. Όλοι οι θησαυροί του κόσμου αποκαλύπτονται σε αυτόν που εφαρμόζει την asteya. Για τον εγκρατή, brachmacharya, η ζωτικότητα, η ενέργεια και η πνευματική γνώση ρέουν σαν ποτάμι, ενώ αυτός που δεν είναι άπληστος, aparigraha, θα γνωρίσει τις προηγούμενες και επόμενες ζωές του”.

2. NIYAMA

Τα niyama, το δεύτερο σκέλος, αφορούν στην αυτοπειθαρχία και στις πνευματικές αρχές.

Τα πέντε niyama είναι:

1. Saucha: καθαριότητα, αγνότητα

2. Santosa: ικανοποίηση

3. Tapas: πνευματική θέρμη, λιτότητα

4. Svadhyaya: μελέτη των ιερών γραφών και του εαυτού

5. Isvara pranidhana: παράδοση του εαυτού στο Θεό ή σε μια ανώτερη δύναμη.

Η καθαριότητα, saucha, είναι δύο τύπων. Η εξωτερική, που αφορά στην καθαριότητα του φυσικού σώματος και της περιβολής και η εσωτερική, που επιτυγχάνεται μέσω των στάσεων της γιόγκα, asana, και των αναπνευστικών ασκήσεων, pranayama. Έτσι το σώμα εξαγνίζεται και προετοιμάζεται για πνευματική ανύψωση. Η ικανοποίηση, santosha, με την έννοια της ευγνωμοσύνης για όσα μας έχουν δοθεί, μας γεμίζει ευτυχία και καλοσύνη. Κι όπως η φωτιά εξαγνίζει το χρυσάφι, έτσι και η πνευματική θέρμη και η λιτότητα, tapas, μέσω της αυτοπειθαρχίας και της αυστηρής πρακτικής στη γιόγκα, εξαγνίζουν το σώμα, τις αισθήσεις και το μυαλό. Η μελέτη των ιερών κειμένων, svadhyaya, διαφωτίζει τον ασκούμενο με τη γνώση της εσωτερικής αθάνατης ύπαρξής του. Και η πλήρης παράδοση του Εαυτού, Isvara pranidhana, φέρνει αυτήν την εσωτερική αθάνατη ύπαρξη κοντά στο Δημιουργό της.

Οι κανόνες των δύο πρώτων σκελών, yama και niyama επίσης είναι αλληλοσυνδεδεμένοι και ο ένας οδηγεί στον άλλον και προς τις δύο κατευθύνσεις. Για παράδειγμα, η μη βία, ahimsa, φέρνει την καθαρότητα, saucha, σε πράξεις και σκέψεις. Η ειλικρίνεια, satya, οδηγεί στην ικανοποίηση, santosha. Η μη κλοπή, asteya, ενισχύει την πνευματική θέρμη και τη λιτότητα, tapas. H εγκράτεια, brachmacharya, οδηγεί στη σπουδή του εαυτού μας, svadhyaha, ενώ η μη απληστία, aparigraha, οδηγεί προς την παράδοση σε μια ανώτερη δύναμη, Isvara pranidhana. To ίδιο συμβαίνει και προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η καθαριότητα, saucha, οδηγεί στη μη βία, ahimsa, και η ικανοποίηση, santosha, στην ειλικρίνεια, satya. Ο πνευματικός ζήλος και η λιτότητα, tapas, οδηγούν κάποιον να μην επιθυμεί τα πλούτη των συνανθρώπων του, asteya. Η μελέτη του εαυτού μας και των ιερών κειμένων, svadhyaya, οδηγεί στην εγκράτεια, brachmacharya και η παράδοση του εαυτού σε μια ανώτερη δύναμη, Isvara Pranidhana, μας ελευθερώνει από τα δεσμά της κτητικότητας, aparigraha.

Τα yama και niyama θεωρούνται τα χρυσά κλειδιά που ανοίγουν τις πύλες της πνευματικότητας και η εφαρμογή τους στην καθημερινή ζωή θέτει τη βάση για τις πνευματικές εμπειρίες και τις πρακτικές της γιόγκα.

3. ASANA

Οι στάσεις του σώματος, asana, αποτελούν το τρίτο σκέλος. Η έννοια ‘στάση’ περιλαμβάνει τη θέση του σώματος στο χώρο σαν ολότητα, μαζί με το μυαλό και την ψυχή. Πρώτα έρχεται η καλλιτεχνική αξίωση της κάθε πόζας. Έπειτα ψάχνουμε την τελειότητα μέσα στην πόζα και την διατήρησή της, καθώς αντανακλούμε μέσα σε αυτήν τη διείσδυση της νοημοσύνης και της αφοσίωσής μας. Μια στάση, asana, τελειοποιείται όταν για να κατακτηθεί καταβάλλεται η ελάχιστη ή καθόλου προσπάθεια. “Sthira sukham asanam”, η στάση του σώματος πρέπει να είναι σταθερή και άνετη, επισημαίνει ως την μοναδική προϋπόθεση ο Patanjali στα Yoga Sutras. Ενώ εκτελούνται οι στάσεις, τα κύτταρα του εγκεφάλου πρέπει να ηρεμήσουν και να ενεργοποιηθούν τα κύτταρα των ζωτικών οργάνων, του μυϊκού και το σκελετικού συστήματος. Έπειτα, η νοημοσύνη και η επίγνωση απλώνονται σε όλα τα κύτταρα του οργανισμού. Οι στάσεις στη γιόγκα, λειτουργούν σαν γέφυρες που ενώνουν το σώμα με το μυαλό, και το μυαλό με την ψυχή. Το σώμα είναι ο ναός του πνεύματος, η φροντίδα του οποίου είναι ένα σημαντικό στάδιο της πνευματικής μας ανάπτυξης. Μέσα από τις πρακτικές των στάσεων της γιόγκα αναπτύσσονται οι συνήθειες της πειθαρχίας και της ικανότητας συγκέντρωσης, στοιχεία απαραίτητα για τα επόμενα σκέλη του οκτασκελούς μονοπατιού της γιόγκα που ακολουθούν. Όταν τελειοποιηθεί η στάση, αυτόματα ξεκινάει η γιογκική αναπνοή.

4. PRANAYAMA

Το τέταρτο σκέλος του μονοπατιού αφορά στην αναπνοή. Η φυσική μας αναπνοή κυλάει ασυνείδητα, ακανόνιστα κι ανάλογα με το περιβάλλον και τη συναισθηματική μας κατάσταση. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία της γιόγκα, o άνθρωπος συντίθεται από τα πέντε στοιχεία - γη, νερό, φωτιά, αέρας και αιθέρας. H σπονδυλική στήλη είναι στοιχείο της γης και δρα ως αναπνευστικό πεδίο. Η κατανομή του αέρα και η δημιουργία χώρου στον κορμό είναι λειτουργία του αιθέρα. Η αναπνοή αντιπροσωπεύει το στοιχείο του αέρα. Τα δύο στοιχεία που υπολείπονται, η φωτιά και το νερό, είναι από τη φύση τους αντίθετα. Οι γιογκικές αναπνευστικές ασκήσεις τα φέρνουν μαζί ώστε να παραγάγουν ενέργεια. Αυτή η ενέργεια ονομάζεται prana, ζωτική ενέργεια. Pranayama είναι ο συνειδητός έλεγχος και παράταση της εισπνοής, του κρατήματος, και της εκπνοής στην αναπνευστική διαδικασία. Η εισροή του αέρα από τη μύτη είναι μια πράξη λήψης της πρωταρχικής ενέργειας με τη μορφή της εισπνοής, ενώ το κράτημα της αναπνοής στην κορυφή της εισπνοής ενισχύει την παραμονή αυτής της ζωτικής ενέργειας εντός του οργανισμού. Στην εκροή του αέρα από τη μύτη, όλες οι σκέψεις και τα συναισθήματα παρασύρονται με τη μορφή της εκπνοής. Τότε, κι ενώ οι πνεύμονες έχουν αδειάσει, στην κορυφή της εκπνοής, μπορεί ο ασκούμενος να παραδώσει την ατομική του ενέργεια -το εγώ του- στην πρωταρχική ενέργεια, στην αρχική πηγή απ' όπου όλη η δημιουργία προήλθε.

5. PRATYAHARA

Σε αυτή την πρακτική, στο πέμπτο σκέλος, η απόσυρση ή αισθητηριακή υπέρβαση, pratyahara, σκοπό έχει να επιφέρει τον έλεγχο του μυαλού και των αισθήσεων. Κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου καταβάλλουμε συνειδητή προσπάθεια να απομακρύνουμε την επίγνωσή μας από τον εξωτερικό κόσμο και από τα εξωτερικά ερεθίσματα. Καλλιεργώντας την απόσπαση από τις αισθήσεις μας, κατευθύνουμε εσωτερικά την προσοχή μας. Και επειδή είναι εύκολο να παρερμηνεύσει κάποιος την έννοια της απόσυρσης με την απώλεια της αίσθηση της πραγματικότητας, αυτό που τονίζεται στην pratyahara είναι η ικανότητα να απορροφηθεί κάποιος σε αυτό που εστιάζει. Με αυτό τον τρόπο τα εξωτερικά ερεθίσματα δεν τον ενοχλούν πλέον και οι ήχοι δεν αποσπούν εύκολα το μυαλό. Εκεί δίνεται η ευκαιρία στον ασκούμενο να παρατηρήσει αντικειμενικά τον εαυτό του και τις επιθυμίες του. Και ίσως εντοπίσει τις συνήθειες και τα μοτίβα που είναι επιζήμια για την υγεία του και που πιθανώς παρεμβαίνουν στην εσωτερική του ανάπτυξη.

Όταν το μυαλό ωριμάσει και είναι έτοιμο για το διαλογισμό, οι αισθήσεις ξεκουράζονται και σταματούν να ζητούν από το μυαλό να τις ικανοποιήσει. Τότε το μυαλό, που λειτουργεί σαν γέφυρα μεταξύ των αισθήσεων και της ψυχής, ελευθερώνεται από τις αισθήσεις και στρέφεται εσωτερικά προς την ψυχή, για να απολαύσει την πνευματική ευεξία. Η pratyahara είναι το αποτέλεσμα της κατανόησης και εφαρμογής των τεσσάρων πρώτων βημάτων, ενώ σχηματίζει τη βάση για τα επόμενα τρία βήματα που ακολουθούν και ολοκληρώνουν το οκτασκελές μονοπάτι της γιόγκα, dharana, dhyana και samadhi.

6. DHARANA

Καθώς κάθε στάδιο μας προετοιμάζει για το επόμενο, η πρακτική της pratyahara δημιουργεί το περιβάλλον για την επικεντρωμένη συγκέντρωση ή συγκέντρωση σε ένα μόνο σημείο, dharana, το έκτο σκέλος του μονοπατιού. Έχοντας ανακουφιστεί από τους εξωτερικές περισπασμούς, ο ασκούμενος μπορεί να ασχοληθεί με τις αποσπάσεις του ίδιου του νου, ώστε το μυαλό να παραμένει ασυγκίνητο και ατάραχο. Η εστίαση σε ένα σημείο, διεγείρει την εσωτερική ευαισθητοποίηση και ενσωματώνει την νοημοσύνη διαρκούς ροής, ενώ απελευθερώνει όλες τις εντάσεις. Οι πρακτικές της γιόγκα όπως “κοιτώντας τη φλόγα του κεριού, trataka”, η παρακολούθηση της αναπνοής, η επανάληψη ενός ήχου ή mantra ή η εστίαση σε συγκεκριμένο ενεργειακό σημείο του σώματος ανήκουν στην πρακτική της dharana.

7. DHYANA

Όταν η επικεντρωμένη συγκέντρωση, dharana, συνεχιστεί για αρκετό διάστημα χωρίς διακοπή, μετατρέπεται σε διαλογισμό ή διαλογιστική απορρόφηση, dhyana, το έβδομο σκέλος - ένα ανεκδιήγητο στάδιο που πρέπει να βιώσει κάποιος για να το κατανοήσει. Μοιάζει σαν την αδιάκοπη ροή συγκέντρωσης. Αν και η συγκέντρωση, dharana, και ο διαλογισμός, dhyana, μπορεί να φαίνονται ίδια, υπάρχει μια λεπτή γραμμή διάκρισης μεταξύ αυτών των δύο σταδίων. Στη dharana ασκείται έντονη εστίαση, ενώ η dhyana είναι μια κατάσταση στην οποία υπάρχει έντονη συνείδηση ​​χωρίς εστίαση. Σε αυτό το στάδιο, ο νους έχει ηρεμήσει ενώ παράγει λίγες ή και καθόλου σκέψεις. Η δύναμη και η αντοχή που χρειάζεται για να επιτευχθεί αυτή η κατάσταση της ακινησίας του μυαλού είναι αρκετά εντυπωσιακή. Αν ο διαλογισμός φαίνεται δύσκολος, αν όχι αδύνατος, προτείνω να επιμείνετε και να θυμάστε ότι η γιόγκα είναι μια διαδικασία. Παρόλο που δεν μπορούμε να επιτύχουμε την τέλεια πόζα ή την ιδανική κατάσταση συνείδησης, επωφελούμαστε σε κάθε στάδιο της προόδου μας.

8. SAMADHI

Όταν το στάδιο της διαλογιστικής απορρόφησης, dhyana, εδραιωθεί για αρκετό διάστημα χωρίς διακοπή, μετατρέπεται σε τέλεια συγκέντρωση, σε μια υπερσυνειδητή κατάσταση ευδαιμονίας, samadhi. Εκεί ο παρατηρητής -αυτός που διαλογίζεται- χάνει την ατομική του ταυτότητα και συγχωνεύεται μέσα στο αντικείμενο του διαλογισμού του. Χάνει τη συνείδηση του σώματος, της αναπνοής, του μυαλού, της διάνοιας και του εγώ. Συνειδητοποιεί τη βαθιά του σύνδεση με το Θείο, το Όλον, και τη σύνδεσή του με όλα τα ζωντανά όντα. Με αυτή τη συνειδητοποίηση ζει και κινείται σε αιώνια ειρήνη. Ειρήνη που διαπερνά την κατανόηση των πάντων, την εμπειρία της ευδαιμονίας και την ενασχόληση με το σύμπαν. Σε αυτό το στάδιο, η σοφία και η αγνότητα ακτινοβολούν σε συνδυασμό με την απλότητα και την ταπεινότητα. Όχι μόνον ο ασκούμενος διαφωτίζεται, αλλά διαφωτίζει κι όλους όσους έρχονται σε αυτόν για να βρουν την αλήθεια. Τότε του αποκαλύπτεται ό,τι τον εμποδίζει από την αίσθηση της ελευθερίας, καθώς ο απώτερος στόχος οποιασδήποτε πρακτικής γιόγκα είναι να επιτύχει την απελευθέρωση, moksha. Το τελευταίο στάδιο της γιόγκα είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να επιτευχθεί, αν σκεφτεί κανείς πως όλα τα προηγούμενα σκέλη πρέπει να τελειοποιηθούν. Μόνο η εμπειρία και η συνεχής αφοσίωση του ασκούμενου, μπορούν να τον φέρουν πιο κοντά στο τελικό αυτό στάδιο της ανώτερης συνειδητότητας.

Τα τέσσερα πρώτα σκέλη του οκταμελούς μονοπατιού της γιόγκα (yama, niyama, asana, pranayama), είναι αναπόσπαστα μέρη της γιόγκα της δράσης, karma yoga. Διατηρούν υγιή το σώμα και το μυαλό ώστε να εκτελέσουν τις πράξεις που ευχαριστούν το Θείο, την πρωταρχική πηγή δημιουργίας. Το τέταρτο, πέμπτο και έκτο σκέλος (pranayama, pratyahara, dharana) είναι μέρη της γιόγκα της γνώσης, jnana yoga. Τα δύο τελευταία σκέλη (dhyana και samadhi) βοηθούν τον ασκούμενο να συγχωνεύσει το σώμα, το μυαλό και τη νοημοσύνη στον Ανώτερο Εαυτό του. Αυτή είναι η γιόγκα της αφοσίωσης, bhakti yoga. Αυτά τα τρία ρεύματα, της δράσης, της γνώσης και της αφοσίωσης, αναμειγνύονται στη ροή της γιόγκα χάνοντας την ταυτότητά τους.

Όπως κι αν έχει, το οκταμελές μονοπάτι της γιόγκα του Patanjali, προάγει τον ασκούμενο προς την ελευθερία και τη μακαριότητα, επιθυμίες βαθιά ριζωμένες στην ψυχή της ανθρώπινης ύπαρξης.

Πηγές: "Light on the Yoga Sutras of Patanjali" & "Light on Pranayama" - B.K.S. Iyengar

"The Yoga Sutras of Patanjali" - Sri Swami Satchidananda "Αυτοβιογραφία ενός γιόγκι" - Παραμαχάνσα Γιογκανάντα